ایران پرسمان - ایران /متن پیش رو در ایران منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
مهراوه خوارزمی| چهار دهه پس از افتادن سایه سنگین رژیم اشغالگر اسرائیل بر روابط تهران و قاهره، دو کشور در حالی برای بیرون آمدن از این محاق طولانی تمایل دارند که بی‌گمان خود بیش از هر بازیگر دیگری می‌دانند بازسازی این رابطه تا چه اندازه می‌تواند بر معادلات منطقه مؤثر باشد؛ منطقه‌ای که یک سال پس از آغاز جنگ غزه و در تلاطم سقوط حکومت سوریه بیش از هر زمان به مفاهمه میان بازیگران اثرگذاری همچون ایران و عربستان، ترکیه و مصر نیازمند است و در این میان ایران و مصر این دو گهواره تمدن برای باز تعریف رابطه دیرین خود به عبور از موانعی نیازمندند که طی 45 سال گذشته به انحای مختلف خود را بر این رابطه تحمیل کرده‌اند.
![]()
قطع رابطه زیر سایه کمپ دیوید
رابطه تاریخی قاهره و تهران که تا پیش از انقلاب اسلامی ایران فرازهایی از آن در پیوند هر چند کوتاه شاه ایران با خواهر ملک فاروق، قطع رابطه 10 ساله دو کشور با خواست «جمال عبدالناصر» رهبر انقلاب مصر از سال 1339 و بعدها شکل‌گیری رابطه نزدیک میان شاه پهلوی با «محمدانور سادات» سومین رئیس جمهوری مصر به نمایش گذاشته شد؛ بعد از پیروزی انقلاب ایران دولتی مستعجل بود. انقلابی که تنها چند ماه پس از توافق سادات و «مناخیم بگین» نخست‌وزیر وقت اسرائیل در کمپ دیوید به پیروزی رسیده بود و با قرار داشتن «آزادی فلسطین» در صدر فهرست آرمان‌هایش خیلی زود تکلیف رابطه تهران و قاهره را مشخص کرد.
انقلابیون ایران قرار داد کمپ‌دیوید را که به معنای به رسمیت شناختن رژیم اسرائیل توسط مصر و برقراری صلح میان قاهره و تل‌آویو بود ننگین‌ترین توافق ممکن و خنجری از پشت بر پیکر ملت ستمدیده فلسطین می‌دانستند. اینچنین بود که رابطه ایران و مصر نه به دلیل میزبانی انورسادات از شاه مخلوع ایران که در واکنش به سازش‌کاری او در مقابل اشغالگران فلسطین متوقف شد. ابتدا سفارت مصر در تهران را دانشجویان عرب تصرف کردند و سپس رهبر فقید انقلاب در یکی از اولین فرمان‌های حکومتی‌اش در 6 فروردین سال 58 قطع رابطه دیپلماتیک با مصر را از وزارت امور خارجه دولت موقت خواستار شد.
جمهوری اسلامی ایران البته تنها دولت مسلمانی نبود که در واکنش به کمپ‌دیوید به رابطه دیپلماتیک با مصر پایان داد. آن توافق روابط قاهره با بسیاری از کشورهای عربی و آفریقایی را تحت‌الشعاع قرار دارد. اما ایران تنها کشوری بود که مسیر عادی‌سازی آن رابطه از دست رفته را به آسانی طی نکرد. تا آنجا که حتی تغییر نام خیابان وزرا در تهران به خیابان «خالد اسلامبولی» از اعضای گروه جهاد اسلامی مصر و متهم به ترور انورسادات تا سال‌های سال به نمادی از رابطه قطع شده ایران و مصر و در تمام 29 سالی که حسنی مبارک رئیس‌جمهوری مخلوع مصر پس از ترور سادات بر این کشور حکومت کرد به یکی از موانع عجیب در مسیر ترمیم رابطه دو کشور تبدیل شد.
تلاشی ناتمام پس از دو دهه گسست
از قطع رابطه تهران و قاهره نزدیک به دو دهه می‌گذشت که نشانه‌هایی از امکان تغییر در وضعیت در هر دو سوی رابطه هویدا شد. نه تنها گذر زمان اختلافات پررنگ دیرینه را محو می‌کرد که در ایران دولت اصلاحات با رویکرد تنش‌زدایی در عرصه سیاست خارجی روی کار آمد. ناگفته پیدا بود که ذیل آن دکترین که سبب شد دستگاه دیپلماسی ایران روابط تهران و بسیاری از پایتخت‌های اروپایی را به وضعیتی قابل دفاع بازگرداند، تنش‌زدایی از رابطه ایران و مصر بیش از حد بدیهی می‌نمود. ارزیابی‌ای که البته رنگ واقعیت به خود نگرفت. هجدهم آذر ماه 1376 سفر«عمروموسی» وزیر خارجه وقت مصر به تهران برای حضور در هشتمین اجلاس سران کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی اولین مراوده سیاسی دو کشور بود. اما تیر ماه 1379 وقتی اولین گفت‌و‌گوی تلفنی رؤسای‌جمهوری وقت دو کشور زمزمه احیای روابط را بلند کرد گمانه‌زنی‌های مطرح شده خیلی زود تکذیب شد. سید محمدخاتمی با نظر مقامات عالی نظام حتی از دیدار رو در رو با حسنی مبارک در حاشیه اجلاسیه سازمان ملل در همان سال خودداری کرد و سه سال دیگر زمان گذشت تا او برای دیدار با مبارک در جریان سفرش به ژنو و در حاشیه یک اجلاس بین‌المللی سران رخصت بیابد.
با وجود همه این ملاحظات، رایزنی دیپلمات‌های دو کشور برای احیای روابط جریان داشت. محمدعلی سبحانی، سفیر اسبق ایران در لبنان در روایتی از آن رایزنی‌ها به بیاینه مشترکی اشاره دارد که «روی بند بند و نقطه نقطه‌اش» توافق شده و «به تأیید رهبران دو کشور» هم رسیده بود.
اما احیای رابطه‌ای که می‌توانست معادلات منطقه را به ضرر اسرائیل و حامیانش تغییر دهد با دست اندازهایی عجیب مواجه شد. تغییر نام خیابان خالد اسلامبولی خواسته مصری‌ها بود همچنان که طرف ایرانی خواسته‌های متقابلی را از قاهره مطالبه داشت و مصری‌ها پذیرفته بودند. به گفته سبحانی اگر چه دیپلمات‌های ایرانی برای پاسخ به در خواست مصر با اعضای شورای شهر مذاکره می‌کردند اما همزمان جریان مخالف دولت اصلاحات با نصب تصویری بزرگ از خالداسلامبولی رشته‌‌ها را پنبه کرد. آن سو هم نفوذی‌های اسرائیل به گفته حجت‌الله جودکی، رایزن فرهنگی سابق ایران در مصر یک سناریوی ساختگی جاسوسی را کلید زدند و پیش روی خروج این رابطه از اغما مانع تراشیدند و وضعیت به نقطه‌ای بازگشت که حتی اعلام موضع محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهوری وقت ایران در اردیبهشت 1386 مبنی بر آمادگی ایران برای بازگشایی سفارت در قاهره بلاموضوع می‌نمود. چنانکه حتی حسنی مبارک فروردین سال 1388 تنها به صرف اطلاع از دعوت احمدی‌نژاد به نشست سالانه سران اتحادیه عرب از حضور در آن اجلاس خودداری کرد.
رسیدن به فصل تغییر
یک سال بعد اما دیگر مبارکی بر اریکه قدرت نبود که درباره رابطه ایران و مصر تصمیم‌گیری کند. بهار عربی سال 1389 به قاهره رسید. «محمد المرسی» سیاستمداری که پس از انقلاب به ریاست جمهوری مصر برگزیده شد با همه پیشینه عضویتش در «اخوان المسلمین» متمایل به رابطه با ایران بود تا آنجا که در خلال ریاست جمهوری یک ساله‌اش به بهانه حضور در اجلاس غیرمتعهد‌ها به تهران آمد و در دیدار با احمدی‌نژاد ایران را دوست و برادر نامید و متقابلاً کشورش «شریک راهبردی» نامیده شد. انقلابیون مصر حتی به عنوان ارسال سیگنال مناسب به تهران در آن سال مانع از سفر سالانه فرح دیبا به مصر و حضورش در مسجد الرفاعی قاهره شدند.
اما بی‌ثباتی در مصر و عمر کوتاه دولت مرسی و شاید به نحوی تعلل دستگاه دیپلماسی دولت وقت ایران مجالی برای تعین یافتن آن تعارفات باقی نگذاشت و با روی کار آمدن دولت «عبدالفتاح سیسی» داستان به صفحه اول خود بازگشت. فرمانده نظامی‌ای که وقتی عهده دار ریاست جمهوری شد ترجیح داد به جای احیای رابطه با ایران برای سرپا نگه داشتن دولتش و عبور دادن مصر از سال‌های بحران سیاسی و اقتصادی رابطه‌اش با عربستان سعودی را تقویت کند. به همین دلیل ترمیم روابط تهران و ریاض در فروردین 1401 نقطه عطفی شد که مسیر را برای بازگشت ایران و مصر به سوی هم تا حدود زیادی هموار کرد و مذاکرات سیاستمداران ایرانی و مصری در پایتخت میانجیگران عربی را یکبار دیگر به جریان انداخت. ایران و مصر حالا در روند طولانی این تلاش‌ها به فرو ریختن فاصله 45 ساله خود بیش از هر زمان دیگری نزدیک شده‌اند. در زمانه‌ای که وارثان آن امضای خائنانه در کمپ دیوید زیر خاک خفته‌اند و آرمان فلسطین بیش از هر زمان این رجوع دوباره را ضروری ساخته است.