ایران پرسمان - تسنیم / رئیس سازمان فضایی ایران در گفت‌و‌گو با تسنیم،‌ تازه‌ترین و آخرین دستاورهای حوزه فضایی کشورمان را تشریح کرد؛ این مصاحبه تصویری جامع از وضعیت فعلی و آینده صنعت فضایی ایران ارائه می‌دهد.
صنعت فضایی ایران در سال‌های اخیر تحولات چشمگیری را تجربه کرده است. از پرتاب ماهواره‌های مختلف با کاربردهای متنوع گرفته تا توسعه زیرساخت‌های فضایی و برنامه‌های بلندمدت برای کاوش فضا، همگی نشان از عزم جدی کشور برای حضور فعال در عرصه فضایی دارد. این پیشرفت‌ها حاصل تلاش‌های شبانه‌روزی متخصصان و دانشمندان ایرانی است که با تکیه بر دانش و فناوری داخلی، توانسته‌اند دستاوردهای قابل توجهی را در این حوزه به دست آورند.
دکتر حسن سالاریه؛ رئیس سازمان فضایی ایران با حضور در تسنیم به پرسش‌های خبرنگار حوزه فضایی پاسخ داد. در گفت‌وگوی پیش‌رو با سالاریه به بررسی ابعاد مختلف صنعت فضایی کشور پرداخته‌ایم.
وی به عنوان یکی از چهره‌های شاخص در این حوزه، به طور مفصل به سوالات مختلفی در مورد آخرین دستاوردهای سازمان فضایی، چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو، برنامه‌های آتی و نقش بخش خصوصی در توسعه صنعت فضایی پاسخ داده‌اند.
یکی از محورهای اصلی این مصاحبه، بررسی وضعیت فعلی پروژه‌های فضایی و برنامه‌های آتی سازمان فضایی است. سالاریه به طور مفصل به پروژه‌های مهمی مانند توسعه بلوک‌های انتقال مداری، پرتاب ماهواره‌های جدید، ساخت پایگاه فضایی چابهار و برنامه‌های زیست‌فضا پرداخت. وی همچنین به چالش‌های پیش روی این پروژه‌ها و راهکارهای برطرف کردن آن‌ها نیز اشاره کرده‌اند.
نقش بخش خصوصی در توسعه صنعت فضایی، یکی دیگر از موضوعات مهمی است که در این مصاحبه به آن پرداخته شده است. سالاریه بر اهمیت همکاری سازمان فضایی با بخش خصوصی تأکید کرده و به اقدامات انجام شده برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و ایجاد بازار برای محصولات فضایی اشاره کرده‌اند.
در ادامه این مصاحبه، به بررسی چالش‌های نیروی انسانی متخصص در صنعت فضایی و راهکارهای جذب و حفظ این نیروها پرداخته شده است. سالاریه بر اهمیت تربیت نیروی انسانی متخصص و ایجاد انگیزه برای فعالیت در این حوزه تأکید کرده و به برنامه‌های سازمان فضایی برای تحقق این هدف اشاره کرده‌اند.
در مجموع، این مصاحبه تصویری جامع از وضعیت فعلی و آینده صنعت فضایی ایران ارائه می‌دهد و نشان می‌دهد که کشور ما با وجود چالش‌های موجود، عزم راسخ برای پیشرفت در این حوزه دارد.
در هفته‌های گذشته، بخش‌هایی از گفت‌وگوی تفصیلی ما با دکتر حسن سالاریه؛ رئیس سازمان فضایی ایران، در موضوعات مختلف منتشر شد. این مصاحبه که در مدت یک ساعت به بررسی برنامه‌های فضایی کشور، چالش‌ها و چشم‌اندازهای پیش رو پرداخته بود، حاوی اخبار و نکاتی است که هرکدام به‌صورت جداگانه در قالب مصاحبه‌های خبری جداگانه ارائه شد.
اکنون در آستانه روز ملی فناوری فضایی و در شرایطی که قرار است فردا یکشنبه 14 بهمن 1403 با حضور رئیس‌جمهور از سه ماهواره جدید رونمایی شود، متن کامل این گفت‌وگوی تفصیلی را منتشر می‌کنیم؛ این مصاحبه، تصویری جامع از مسیر پیشرفت فضایی کشور ارائه می‌دهد و جزئیاتی مهم از برنامه‌های آینده را روشن می‌کند.
مشروح این مصاحبه را از نظر می‌گذرانید:

بلوک انتقال مداری یکی از شاهکارهای فضایی ایران است که اخیراً به فضا پرتاب شد آخرین وضعیت بلوک را تشریح کنید؟
بلوک انتقال مداری سامان یک یکی از نخستین گام‌های ایران در مسیر دستیابی به مدارهای بالاست. به‌عنوان اولین عملیات مداری که توسط این بلوک انجام شد، باید گفت کیفیت پیش‌پرتاب آن قابل قبول بود. این بلوک با موفقیت در مدار ارتفاع پایین قرار گرفت. با توجه به اینکه یکی از اولین نمونه‌های این خانواده در ایران است، عملکرد مداری آن تجربه‌ای ارزشمند و تا حد زیادی موفقیت‌آمیز محسوب می‌شود.
در این عملیات، بیش از 80 درصد از زیرسیستم‌ها عملکردی کاملاً صحیح داشتند و بیش از 80 درصد مأموریت نیز با موفقیت انجام شد. این دستاورد، تجربه‌ای بسیار ارزشمند برای تیم تحقیق و توسعه ایران بود. از سوی دیگر، انتظار دستیابی به موفقیت 100 درصدی نیز منطقی نبود، زیرا این پروژه همچنان در مراحل تحقیق و توسعه قرار دارد.
نسخه بعدی این بلوک هم‌اکنون در مراحل نهایی قرار دارد. براساس تجربیات حاصل از اولین پرتاب و عملیات مداری، اصلاحات لازم در نمونه دوم در حال انجام است و انشالله آن نیز به زودی پرتاب می شود و امیدواریم عملکردی 100 درصد موفق داشته باشد.
با توجه به هدف‌گذاری ایران برای دستیابی به مدارهای ارتفاع بالا یا مدار ژئو، توسعه بلوک‌های انتقال مداری از اهمیت زیادی برخوردار است. این بلوک‌ها همچنین برای برنامه‌های منظومه‌سازی و قرار دادن تعداد زیادی ماهواره ایران در مدار، توسعه بلوک‌ها ضرورت دارند.
بلوک‌های انتقال مداری می‌توانند اجرام را به ارتفاعات بالاتر منتقل کنند و قابلیت تزریق ماهواره‌ها در نقاط مختلف مداری را دارند. به این ترتیب، ایران می‌تواند ماهواره‌ها را در زوایای مختلف فاز مداری قرار دهد و از این منظر به پیشرفت‌های چشمگیری دست یابد.
امیدواریم نمونه دوم این بلوک که سال گذشته رونمایی شد، با اصلاحات مبتنی بر تجربیات بلوک اول، این بلوک را نیز پرتاب کنیم و این بلوک، عملیات موفق و بدون نقصی را به ثبت برساند.
ایران کدام ماهواره‌ها را در مدار دارد؟ و چه ماهواره‌های در حال ساختی دارد؟
منظومه ماهواره‌ای شهید سلیمانی به‌عنوان یکی از پروژه‌های مهم ماهواره‌ای ایران، با هدف توسعه اینترنت اشیا (IoT) طراحی شده است و 20 ماهواره است که در حال ساخت است. در زمینه پروژه‌های ماهواره‌ای، ماهواره‌های سری پژوهش شامل پژوهش 1، 2، 3 و 4 یا مناقصات آن برگزار شده یا فرایند ساخت آن آغاز شده است. برای مثال، فرآیند ساخت پژوهش 1، 2 و 4 آغاز شده است. همچنین، ماهواره‌های پارس 2 و پارس 3 را داریم و در حوزه راداری، دو ماهواره راداری 1 و 2 در حال توسعه می‌باشند.
ماهواره‌های تحقیقاتی متعددی نیز در دست اقدام است. از جمله می‌توان به ناهید 2 و ناهید 3 اشاره کرد که هر دو ساخته و آماده پرتاب هستند. ایران ماهواره‌های مختلفی در حوزه‌های مخابراتی و سنجشی طراحی و برنامه‌ریزی کرده است که در این میان، منظومه شهید سلیمانی نیز در سال 1404 پرتاب آزمایشی خواهد داشت و پرتاب آن‌ها از اواخر سال 1404 آغاز می‌شود تا ایرادات احتمالی در مدار برطرف شوند.
پرتاب ماهواره‌هایی که برای نخستین بار قرار است پرتاب شود معمولاً چند پرتاب آزمایشی دارند و ایرادات آنها در مدار برطرف می‌شود. ماهواره پارس 1
ارتقایافته را نیز داریم که آن نیز انشالله بناست در همین دهه فجر رونمایی می‌شود. چند ده ماهواره ایران در حال ساخت دارد.
ماهواره‌های مخلتفی در مدار داریم که البته عمر مداری تعدادی از آنها به پایان رسیده است. ماهواره مهدا که در 8 بهمن ماه سال 1402 پرتاب شده است پلتفرم فعال ما در مدار برای انتقال و دریافت فرمان داده است که یک ماهواره مخابراتی است.
نقش دانشگاه‌ها در ساخت ماهواره‌های ایران چیست؟
در خصوص نقش دانشگاه‌ها در ساخت ماهواره، باید گفت که دانشگاه‌ها نقش کلیدی در تربیت نیروی انسانی متخصص و توسعه فناوری‌های پایه فضایی ایفا می‌کنند. بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان که اکنون در شبکه همکار سازمان فضایی و پژوهشگاه فضایی و مجموعه‌های دیگر فضایی فعالیت دارند، از دل دانشگاه‌ها برخاسته‌اند. علاوه بر این، دانشگاه‌هایی که سابقه طولانی در صنعت فضایی دارند و با همکاری نزدیکی که با معاونت علمی ریاست جمهوری داریم تفاهم‌نامه‌هایی نیز برای توسعه فناوری‌های آینده‌محور در صنعت فضایی در حال آماده‌سازی و امضا هستند.
بعضی از دانشگاه‌ها اساساً در حوزه فضایی شرکت‌هایی را اسپیناف دارند که در حوزه فضایی کار می‌کنند. 
آخرین وضعیت پایگاه فضایی چابهار را تشریح کنید؟ به نظر می‌رسد بهره برداری از پایگاه فضایی چابهار طولانی شده است؟
ما در احداث پایگاه فضایی چابهار از برنامه جلوتر هستیم. قرارداد اصلی احداث این پایگاه برای سال 1404 تنظیم شده است، اما بخش‌هایی که برای پرتاب ضروری هستند، در اولویت قرار دارند و سازمان فضایی با همکاری سایر مجموعه‌ها تلاش می‌کند این بخش‌ها تا پایان سال 1403 آماده و فعال شوند و نخستین پرتاب را از پایگاه فضایی چابهار داشته باشیم.
بر اساس برنامه‌ریزی‌ها، بهره‌برداری کامل از پایگاه فضایی چابهار قرار است تابستان 1404 آغاز شود. اما به دلیل اهمیت استراتژیک این پایگاه، تمامی تلاش‌ها معطوف شده تا بخش‌های کلیدی آن زودتر آماده شود. تاکنون کارها طبق برنامه پیش رفته است، هرچند ممکن است مشکلات فنی یا تاخیرهایی در مسیر اجرا رخ دهد. با تخصیص به‌موقع منابع مالی، پیش‌بینی می‌شود که این پروژه در زمان تعیین‌شده تکمیل شود.
پایگاه فضایی چابهار به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، مزایای متعددی را برای صنعت فضایی ایران به همراه دارد. این پایگاه در نزدیکی آب‌های آزاد قرار گرفته و به‌گونه‌ای طراحی شده است که امکان تزریق ماهواره‌ها به شیب‌های مختلف مداری را فراهم می‌کند.
یکی از نکات برجسته این پایگاه، امکان پرتاب ماهواره‌های خورشیدآهنگ است؛ قابلیتی که تاکنون در کشور وجود نداشته و از طریق پایگاه چابهار محقق می‌شود. همچنین، این پایگاه شرایط لازم برای منظومه‌سازی ماهواره‌ای را مهیا می‌کند. بدین معنا که می‌توان ماهواره‌ها را در صفحات مداری مختلف و با شیب‌های متنوع قرار داد.
علاوه بر این، پایگاه چابهار به دلیل ماهیت اختصاصی خود، پتانسیل ارائه خدمات بین‌المللی را داراست. برخلاف دیگر پایگاه‌های پرتاب کشور که اغلب چندمنظوره هستند، چابهار به‌طور ویژه برای صنعت فضایی طراحی شده است. این ویژگی امکان ارائه خدمات فضایی به کشورهای دیگر را فراهم می‌کند و می‌تواند نقش مهمی در افزایش تعداد پرتاب‌ها و تعاملات بین‌المللی ایران داشته باشد.
این پایگاه علاوه بر نقش کلیدی خود در توسعه فناوری‌های فضایی، به دلیل موقعیت استراتژیک و دسترسی آسان به فرودگاه و بندر، بستر مناسبی برای رشد بیشتر صنعت فضایی و افزایش توان پرتاب‌های فضایی ایران خواهد بود.
رشد صنعت فضایی ایران و نیاز به پایگاه‌های اختصاصی
صنعت فضایی ایران طی سال‌های اخیر پیشرفت قابل‌توجهی داشته است. در گذشته تنها چند نهاد محدود در این حوزه فعالیت می‌کردند، اما امروز شرکت‌های متعددی در زمینه ساخت ماهواره و زیرسیستم‌های آن فعال هستند. این رشد موجب افزایش تقاضا برای پرتاب‌های فضایی شده و نیاز به پایگاه‌های اختصاصی همچون چابهار را دوچندان کرده است. 13:20
آیا ایران در مدار لئو به تثبیت رسیده است؟ برای رسیدن به مدار ژئو و مدار 36 هزار کیلومتری به چه ابزاری احتیاج داریم؟
بحث بعدی درباره مدار ژئو است. ابتدا به مدار لئو بپردازیم. سؤال اول من این است که آیا به تثبیت در این مدار رسیده‌ایم؟ به‌ویژه در زمینه پرتابگرها و فناوری‌های مربوطه. سؤال بعدی این است که برای رسیدن به مدار 36000 کیلومتری چه چیزهایی کم داریم و چه زمانی به این هدف خواهیم رسید؟
در مدار لئو، از آنجا که می‌توانیم ماهواره‌هایی با اجرام زیر 100 کیلوگرم را از طریق پرتابگر قائم 100 در حالت به مدار لئو یا ارتفاع پایین تزریق کنیم، پیشرفت‌های خوبی داشته‌ایم. سه پرتاب موفق متوالی با این پرتابگر انجام شده که این نشان‌دهنده تثبیت فناوری است. البته لازم است کیفیت پرتاب‌ها بهبود یابد و قابلیت اطمینان آن‌ها افزایش پیدا کند.
دو پرتابگر عمده توسط نیروی هوافضای سپاه و سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع در حال توسعه هستند که امکان رسیدن به مدار لئو را تا اجرام معینی را فراهم کرده‌اند و می‌توان گفت که در آستانه تثبیت کامل این مدار قرار داریم اما برای قرار دادن اجرام سنگین‌تر در این مدار، باید توسعه پرتابگرهای جدیدی با سوخت جامد، مایع یا ترکیبی توسعه یابد. این پرتابگرها باید اجرام بالاتری را در مدار قرار دهند و توانایی رقابت بین‌المللی داشته باشند، هزینه کمتری ایجاد کنند و تعداد پرتاب‌ها نیز افزایش پیدا کند.
حرکت در مدار لئو اگر ادامه پیدا کند، به مرور زمان این پرتابگرها کیفیت بهتری خواهند داشت و هم امکان قرار دادن اجرام سنگین‌تر در مدار می‌شود. این گام‌ها پیش‌نیاز تثبیت کامل در لئو هستند. در نتیجه، این که بگوییم در مدار لئو تثبیت کامل انجام شده یا خیر، به وزن اجرامی که به این مدار می‌فرستیم بستگی دارد.
در خصوص مدار ژئو و ارتفاع بالا باید توجه داشت که این مسیر از مدار لئو عبور می‌کند. به این معنا که ابتدا باید بتوانیم اجرام سنگین را در لئو قرار دهیم تا امکان رسیدن به مدار ژئو فراهم شود و این دو در طول یکدیگر قرار دارند یعنی من اگر بتوانم لئوی جرم بالا را تثبیت کنیم به این معناست که به ژئو به جرم پایین‌تر میرسم چراکه در ایننجا بحث انرژی مطرح است و شما باید بتوانید مانور مداری بدهید انرژی بیشتری در پرتابگرها ذخیره کنید و به عملیات برسانید و نتیجه آن رسیدن به مدار ژئو است.
از طرفی توسعه بلوک‌های انتقال مداری (Upper Stage) نیز ضروری است. این بلوک‌ها به ما کمک می‌کنند که بدون نیاز به پرتابگرهای بسیار قدرتمند، ماهواره‌های سنگین‌تری را به مدار ژئو منتقل کنیم.
آیا این دو در کنار هم هستند؟
اینها جزئی از یکدیگر هستند یعنی پرتابگر و بلوک انتقال مداری بایستی همزمان توسعه پیدا کنند. پرتابگرها باید توسعه پیدا کنندکه اجرام بالاتری را در مدار پایین بگذارد و بلوک انتقال مداری نیز بایستی توسعه پیدا کند ماهواره‌های سنگین تری را در مدار ارتفاع بالا بگذارد.
در فرایند توسعه پرتابگرها معمولاً اصل ماژولاریتی رعایت می‌شود. به این معنا که با کنار هم قرار دادن استیج‌های مختلف، می‌توان اهداف مختلفی را براساس نیازهای ما محقق کرد. این نیازها ممکن است شامل تزریق تعداد زیادی ماهواره به مدار لئو یا ارسال یک ماهواره به مدار ژئو باشند. توسعه هم‌زمان پرتابگرها و بلوک‌های انتقال مداری به ما کمک می‌کند تا ترکیبات مختلفی را برای پاسخ به نیازهای متنوع طراحی و اجرا کنیم.
امروزه کشورهایی مانند چین و هند، همراه با بسیاری از کشورهای دیگر، در حوزه کاوش کرات دیگر فعالیت‌های گسترده‌ای انجام می‌دهند و هزینه‌های هنگفتی در این زمینه صرف می‌کنند. به‌عنوان رئیس سازمان فضایی ایران، آیا شما معتقدید که ایران نیز باید وارد این حوزه شود؟
در برنامه‌های فضایی سال 1403 ایران پروژه‌ای تحت عنوان طراحی و ساخت نمونه جرمی ماهنورد، ماه‌گرد و محموله اکتشافی ماه تعریف شده است. پروژه ماه‌نورد ایرانی توسط چه کسانی در داخل انجام می‌شود و هدف از آن چیست؟
کاملاً درست است. ما نباید نگاه خود را فقط به مدارهای نزدیک زمین و ماهواره‌های اطراف آن محدود کنیم. حوزه فضایی، در دنیا یک دنیای برای آن باز شده است اما به شدت در دسترس قرار گرفته است و روز به روز نزدیکتر می‌شود.
اکنون پیش‌بینی‌ها به حدی دقیق و دست‌یافتنی شده‌اند که بسیاری از آژانس‌های فضایی و شرکت‌ها زمان‌بندی مشخصی برای آغاز بهره‌برداری از منابع ماه، مریخ و حتی سیارک‌ها ارائه داده‌اند. اگرچه این پیش‌بینی‌ها زمانی صرفاً آینده‌پژوهانه بود، اما اکنون سرمایه‌گذاری‌های کلان چندصد میلیارد دلاری با هدف بازدهی چند هزار میلیارد انجام می‌شود.
لزوم همکاری بین‌المللی و تقویت داخلی
سرمایه‌گذاری یک کشور به‌تنهایی برای دستیابی به اهداف بلندپروازانه در حوزه کاوش فضایی بسیار دشوار و هزینه‌بر است. به همین دلیل، بسیاری از کشورها برنامه‌های خود را با همکاری سایرین پروژه ماه را پیش بردند. ایران نیز برای ورود به این کنسرسیوم‌ها باید بنیه فنی و مالی خود را تقویت کند.
ما هم‌اکنون چندین پروژه متنوع فضایی را آغاز کرده‌ایم. از جمله توسعه بلوک‌های انتقال مداری و کپسول‌های زیستی. در موضوع کپسول زیستی در سال 1402 پرتابی در این زمینه انجام شد و قراردادهایی برای تولید کپسول‌هایی با جرم بالاتر و قابلیت‌های بیشتر به امضا رسید. این پروژه‌ها در مرحله طراحی قرار دارند اما برای تأمین مالی همچنان نیازمند سرمایه‌گذاری هستند.
برنامه‌های ماه و ضرورت سرمایه‌گذاری
در مورد برنامه ماه، همان‌طور که اشاره کردید، همکاری‌هایی با دانشگاه‌ها آغاز شده است. هدف اصلی این است که ابتدا توانمندی‌های فنی خود را توسعه دهیم و به لحاظ اقتصادی نیز به این کنسرسیوم‌ها ورود کنیم به این دلیل که اگر منابع مالی خود را نیاوریم مجموعه‌هایی که در این حوزه کار می‌کنند انتظار دارند اگر کشوری قرار است با کشورهای دیگر کار کند بنیه فنی و مالی خود را داشته باشید و بیاورد.
خوشبختانه در دولت چهاردهم برنامه‌های خوبی برای توسعه صنعت فضایی پیش‌بینی شده است. اگر در این قضیه غفلت کرده یا به تأخیر بیاندازیم آن جایگاه خودمان رادر بهره‌برداری از منابع ارزشمند فضایی و منابع ارزشمند سایر کرات از دست می‌دهیم و ممکن است بعدها نیز نتوانیم آن را جبران کنیم. 
شما به موضوع زیست‌فضا اشاره کردید. فکر می‌کنم در سال 1404 برنامه‌ریزی کرده بودیم که انسان به فضا پرتاب کنیم، اما به دلایلی این پروژه متوقف شد. اکنون هم در برنامه‌های جدید، هدف‌گذاری ما برای این موضوع به سال 1410 منتقل شده است. سال گذشته، کپسول زیستی را پرتاب کردیم و پس از یک دهه این پروژه دوباره کلید خورد. برنامه شما برای این موضوع چیست؟ همچنین درباره دو کپسول دیگر که ذکر کردید، توضیح بدهید؟
در برنامه 10 ساله فضایی کشور، علوم و اکتشافات فضایی یک سرفصل مشخصی دارد. یکی از عناوینی که به‌طور جدی روی آن کار می‌کنیم، بحث کپسول‌های زیستی است. هدف این است که این کپسول‌ها بتوانند یک محموله زیستی را به ارتفاع بالا ببرند و سپس به‌صورت سالم بازگردانند یا در مدار قرار داده و به سلامت بازگردانند. این فرآیند شامل توسعه تکنولوژی‌های متنوعی است.
بازگشت‌پذیری کپسول و توانایی آن در تحمل شرایط خاص فضا، مانند تشعشعات، گرادیان‌های دمایی و فشار، نیازمند فناوری‌های بسیار پیشرفته است. فراهم کردن شرایط زیست برای موجود زنده داخل کپسول نیز باید فراهم شود. بازگشت یک محموله به صورت سالم از مدار، با وجود اصطکاک و گرمای شدید در هنگام ورود به جو، مستلزم توسعه فناوری پیشرفته است. همچنین فرود ایمن بر سطح زمین با توجه به موقعیت جغرافیایی نیز یک موضوع مهم است.
مراحل پیشرفت پروژه
در سال 1402 پیش‌بینی‌های لازم انجام شد و فاز طراحی این پروژه با همکاری وزارت علوم آغاز شده است. این پروژه نیازمند پژوهش‌های مفصلی است و دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های زیرمجموعه وزارت علوم بهترین بستر برای انجام این تحقیقات هستند. البته همچنان در مراحل تأمین مالی این پروژه مشکلاتی وجود دارد که باید حل شود و اعتبار لازم فراهم شود تا کار عملیاتی ساخت را نیز آغاز کنیم
چه کسی این اعتبارات را باید تأمین کند؟
دولت، سازمان برنامه، باید این اعتبارات را تامین کنند. ما در برنامه 10 ساله فضایی کشور این موضوع را مورد توجه قرار دادیم.
ضرورت توجه به رقابت‌های فضایی
به‌ عنوان یک فرد مطلع که فعالیت‌های فضایی کشورهای دیگر را بررسی و رصد می‌کند، باید تأکید کنم که اگر در این حوزه کوتاهی یا غفلت کنیم، جایگاه خود را در بهره‌برداری از منابع ارزشمند فضایی از دست خواهیم داد. عقب‌ماندگی در این حوزه ممکن است به نقطه‌ای برسد که جبران آن بسیار سخت یا حتی غیرممکن شود.
حمایت دولت و همکاری رسانه‌ها
خوشبختانه در مجموعه وزارت ارتباطات، شخص آقای دکتر هاشمی، وزیر ارتباطات، به این موضوع توجه جدی دارند. ایشان دانشمند حوزه تخصصی هوش مصنوعی هستند و این حوزه‌ها ارتباطات تنگاتنگی با یکدیگر دارند. دولت نیز عزم جدی برای تأمین منابع مالی و شتاب‌دهی به این پروژه‌ها دارد.
رسانه‌ها نیز باید در این زمینه اطلاع‌رسانی کرده و فضای ذهنی جامعه را برای اهمیت این موضوع آماده کنند. حوزه رقابت اقتصادی در آینده، بخشی از آن بهره‌برداری از منابع ارزشمند کرات دیگر خواهد بود. این آینده چندان دور نیست و ما باید از امروز برای آن آماده شویم. عدم سرمایه‌گذاری به‌موقع در این حوزه می‌تواند ما را به نقطه‌ای برساند که حسرت آن را بخوریم.
آیا پیشرفت ما در برنامه‌های فضایی سال 1403 مطابق انتظارات بود؟
بخش زیادی از برنامه فضایی ایران در سال 1403 انجام شده، اما بخشی همچنان در تأمین منابع مالی باقی مانده است. البته کاری یا پروژه‌ای متوقف نشده و پیش می‌رود، اما برای افزایش سرعت و شتاب آن نیاز به منابع مالی بیشتری داریم.
ما از ابتدای سال، 5 تا 6 پرتاب را پیش‌بینی کرده‌ایم که انجام بشود و هدف آن تثبیت صنعت ماهواره‌سازی و تثبیت پرتابگرهای داخلی است. تاکنون سه پرتاب انجام شده است؛ یک پرتاب بین‌المللی و دو پرتاب داخلی. طبق برنامه‌ریزی، انتظار داریم تا پایان سال دو پرتاب داشته باشیم.
پرتاب‌ها حوزه‌ای بسیار ظریف و حساس هستند. ممکن است در تست‌های نهایی یک نقص فنی مشاهده شود که در نگاه اول کم‌اهمیت به نظر برسد، اما به دلیل ماهیت غیرقابل بازگشت پرتاب‌ها، حتی کوچک‌ترین مشکلات باید برطرف شوند. به همین دلیل، در صورت شک به نقص فنی، پرتاب متوقف شده و مراحل بررسی بیشتری انجام می‌شود.
به عنوان مثال پرتاب ماهواره ظفر و پایا به تأخیر خورده است که البته در اختیار ما نبوده است و پرتاب خارجی بوده است. یا ماهواره های بخش خصوصی ما کوثر و هدهد نیز چندین ماه دچار وقفه شد.
یکی از پرتاب‌های خارجی ما که قرار بود زودتر انجام شود، به دلیل عوامل خارج از کنترل، چندین ماه به تأخیر افتاد. این پرتاب در نهایت در آبان‌ماه انجام شد.
در حوزه پرتاب‌های داخلی نیز طبق برنامه حداقل دو پرتاب دیگر تا پایان سال پیش‌بینی شده است. البته ممکن است به دلایل فنی یا تغییرات زمانی، چند هفته یا حتی یک ماه تأخیر داشته باشند. با این حال، نگرانی خاصی در این زمینه وجود ندارد.
چندین پروژه ماهواره‌ای در حال اجرا است. تیم‌های فنی با فشار بالا در حال کار هستند و انتظار داریم برخی از این ماهواره‌ها در دهه فجر رونمایی شوند. البته مسائل فنی همواره وجود دارند و باید با دقت و وسواس مورد بررسی قرار گیرند تا کیفیت پروژه‌ها حفظ شود.
در زمینه توسعه زیرساخت‌ها، پروژه پایگاه چابهار و آزمایشگاه‌های مرتبط در حال پیشرفت هستند. تمام تلاش ما این است که این زیرساخت‌ها به موقع آماده شوند.
برای جلوگیری از تأخیر در برنامه‌ها، تأمین مالی پروژه‌ها باید به‌موقع انجام شود. به همین دلیل، علاوه بر موضوعات فنی، تأمین منابع مالی نیز یکی از اولویت‌های اصلی است.
راجع به آخرین وضعیت ساخت آزمایشگاه‌های ماهواره کلاس 1000 کیلوگرم ایران توضیح دهید؟
ما آزمایشگاه‌های کلاس یک تن را سال گذشته آغاز کردیم. این بدان معناست که همزمان تا 1000 کیلوگرم ماهواره پتانسیل جمع کردن داریم که ظرفیت جرمی آزمایشگاه‌های ما به گونه‌ای است که 1000 کیلوگرم ماهواره را تست کند که این توسعه زیرساخت آزمایشگاهی در حال توسعه است و انتظار داریم تا پایان سال به پیشرفت قابل‌توجهی برسد. پیش‌بینی می‌شود که زیرساخت‌های فیزیکی این آزمایشگاه تا بهار سال آینده کاملاً آماده شوند.
بخش عمده‌ای از تجهیزات آزمایشگاهی تأمین شده است و امیدواریم تا اواخر سال جاری یا اوایل سال آینده نصب و راه‌اندازی شوند. بخشی از تجهیزات نیز همچنان در فرآیند تأمین قرار دارد.
توسعه آزمایشگاه یک تُنی یکی از مهم‌ترین گام‌ها در مسیر تقویت زیرساخت‌های فضایی کشور است. تمام تلاش ما این است که این پروژه طبق برنامه‌ریزی، با سرعت و کیفیت مناسب پیش برود و به نتایج مطلوب برسد.
یکی از شعارهای اصلی شما در دوران فعالیت در سازمان فضایی، حمایت از بخش خصوصی بود. اکنون حدود 20 شرکت دانش‌بنیان در این حوزه فعال هستند. اولین ماهواره بخش خصوصی نیز تقریباً با موفقیت پرتاب شد. علاوه بر این، همکاری هزار میلیاردی شما با معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نشان از جدیت در تقویت این بخش دارد. این 20 شرکت را اگر 100 شرکت کنید چه کنیم؟
واقعیت این است که ورود بخش خصوصی به صنعت فضایی اجتناب‌ناپذیر است. رشد و توسعه این صنعت در دنیا با شتابی خیره‌کننده در حال پیشروی است، به‌گونه‌ای که بسیاری از کشورها از نگاه صرف دولتی به خصوصی تغییر جهت داده‌اند.
ایالات متحده از دیرباز با حمایت از بخش خصوصی در صنعت فضایی پیشگام بوده است. چین نیز با وجود سابقه کمتر در این زمینه، کمپانی‌های قدرتمندی ایجاد کرده که امروز در خط تولید ماهواره فعالیت دارند. حتی روسیه با وجود نگرش سنتی دولتی، به سمت تقویت بخش خصوصی حرکت کرده است.
این رقابت صنعت فضایی در دنیا زمانی موفق است که ما نیز همه ظرفیت‌های خد را پای کار بیاوریم و بخش خصوصی نیز بایستی ورود کند.
در حال حاضر حدود 20 شرکت در مناقصه‌هایی که برگزار می‌کنیم شرکت می‌کنند. البته پتانسیل بیشتری در کشور وجود دارد. آمار فعلی نیز توسط سازمان و پژوهش فضایی تأیید شده است. مهم‌ترین نکته، ایجاد بازار مطمئن برای جذب بخش خصوصی است. بخش خصوصی معمولاً به حوزه‌هایی وارد می‌شوند که امکان درآمدزایی و تولید ثروت وجود داشته باشد. اگر بتوانیم شرایطی ایجاد کنیم که حوزه فضایی به یک بازار مطمئن تبدیل شود و بخش خصوصی بداند سرمایه‌گذاری در این حوزه خروجی مطلوبی دارد، قطعاً تعداد شرکت‌ها از 20 به 100 افزایش خواهد یافت.
یکی از راهکارهای افزایش جذابیت این حوزه، فراهم‌کردن امکان صادرات محصولات دانش‌بنیان فضایی است. در سازمان فضایی بخشی از این مسئولیت را برعهده داریم، معاونت علمی ریاست جمهوری بخشی دیگر را، و سایر مجموعه‌های دولتی نیز وظایف خود را دارند.
تلاش کرده‌ایم نقش خود را به درستی ایفا کنیم. برای مثال، ماهواره کوثر که در آبان‌ماه پرتاب شد، نتیجه اقداماتی بود که به جای خرید مستقیم پلتفرم ماهواره، به سمت بهره‌برداری از تصاویر ماهواره‌ای پیش رفتیم. همچنین، قراردادهایی که برای ساخت ماهواره‌های پژوهشی منعقد شده، بسیاری از آنها تا سال آینده به اتمام می‌رسند و آماده پرتاب خواهند شد.
این رویکرد به شبکه‌سازی در حوزه فضایی کمک می‌کند. برای توسعه قراردادها با بخش خصوصی، پژوهشگاه فضایی ایران نیز اقداماتی انجام داده است. زمانی که این پژوهشگاه ماهواره‌سازی را آغاز می‌کند، برای افزایش سرعت و کیفیت کار، باید شبکه خود را گسترش دهد و با مجموعه‌ای از شرکت‌های دانش‌بنیان همکاری کند. برگزاری مناقصه‌ها و انعقاد قراردادها با این شرکت‌ها به توسعه بخش خصوصی کمک می‌کند.
در کنار این موارد، ارائه تسهیلات و پوشش ریسک نیز اهمیت دارد. معاونت علمی ریاست جمهوری در این زمینه با اشتیاق عمل کرده و تسهیلات مالی و خدمات موردنیاز شرکت‌های دانش‌بنیان را فراهم می‌کند. یکی از وظایف دولت در این حوزه، ایجاد صندوق‌های بیمه برای پوشش ریسک پروژه‌هاست که معاونت علمی به دنبال آن است تا ریسک را از دوش شرکت‌های دانش‌بنیان بردارد. حوزه فضایی به‌طور ذاتی پرریسک است و اگر دولت در این حوزه مانند حوزه‌های کم‌ریسک‌تر عمل کند، عملاً سرمایه‌گذاران و شرکت‌ها انگیزه‌ای برای ورود به این بخش نخواهند داشت.
بنابراین، بخشی از وظایف بر عهده ما و بخش دیگر بر عهده سایر نهادهای دولتی است. تنها با همکاری همه‌جانبه می‌توانیم شاهد توسعه پایدار در حوزه فضایی باشیم.
ما مجموعه‌هایی در کشور داریم که به عنوان بهره‌بردار فعالیت می‌کنند؛ از صنایع و نهادها گرفته تا سازمان‌های دولتی. از این دوستان دعوت می‌کنم با افتخار از کار شرکت‌های دانش‌بنیان بازدید کنند و به سمت انعقاد قرارداد و همکاری با این شرکت‌ها حرکت کنند. هرچند در گذشته نیز اشتیاق‌هایی در این زمینه نشان داده شده، اما این اشتیاق باید به مرحله عمل برسد.
در حال حاضر، مجموعه‌های دولتی مانند پژوهشگاه فضایی ایران و دیگر فعالان حوزه صنعت ماهواره، محصولاتی تولید کرده‌اند که به تدریج قابلیت اعتماد بالاتری پیدا می‌کنند، طول عمر بیشتری دارند و عملیاتی می‌شوند. برای مثال، ماهواره " alt="ایران پرسمان" width="100%" />

ورود سایر بازیگران و سازمان‌های دولتی به عنوان بهره‌بردار در این صنعت، می‌تواند به بازارسازی در حوزه فضایی کمک کند. اگر این اتفاق بیفتد، دیگر نیازی به افزایش دستوری تعداد شرکت‌ها از 20 به 30 نخواهد بود؛ این رشد به صورت طبیعی و خودکار رخ می‌دهد. بخش خصوصی به خوبی می‌داند که هرچند صنعت فضایی در ابتدا نیازمند سرمایه‌گذاری بالا و پذیرش ریسک زیاد است، اما بازگشت سرمایه در این حوزه، در مرحله تثبیت فناوری، می‌تواند بسیار جذاب و سودآور باشد.
برای مثال، در حوزه ماهواره‌های مخابراتی، رقابت شدید بین‌المللی وجود دارد. به دلیل جذابیت اقتصادی، کشورها پیش از پایان عمر یک ماهواره، برنامه‌ریزی برای جایگزینی آن را آغاز می‌کنند. ماهواره‌های سنجشی نیز به همین ترتیب، از جذابیت اقتصادی بالایی برخوردارند. این نشان می‌دهد که بازار فضایی، عملکرد موفق خود را در دنیا اثبات کرده است.
در کشور ما، با توجه به اینکه هنوز در مرحله تثبیت فناوری قرار داریم، لازم است حمایت بیشتری از شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این حوزه صورت گیرد. قوانین و مقررات گاه سخت‌گیرانه است و باید با رویکرد تسهیل‌گرانه‌تری برای این شرکت‌ها اعمال شود تا بتوانند رشد کنند. این حمایت صرفاً وظیفه سازمان فضایی نیست و سایر نهادها نیز باید در این مسیر نقش‌آفرینی کنند.
آخرین سوال من درباره نگهداشت نخبگان و متخصصان حوزه فضایی است، هم در بحث تربیت آنها و هم اینکه چه برنامه‌هایی در کشور برای تثبیت و بهره‌گیری از این افراد وجود دارد؟
سوال آخر شما واقعاً یک دغدغه جدی است و باید بگویم که این موضوع برای ما نیز اهمیت بسیاری دارد. متخصصان صنعت فضایی به دلیل پیشرفته بودن این صنعت، در حوزه‌های دیگر نیز می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند. اگر برنامه کلانی برای نگهداشت نیروی انسانی متخصص وجود نداشته باشد، این صنعت به‌شدت آسیب می‌بیند. متأسفانه اکنون در این زمینه با چالش‌های متعددی مواجهیم و نیاز است که به این مسأله توجه جدی شود.
یکی از راهکارهای اساسی، توسعه بخش خصوصی و ایجاد بازار قوی است که این موضوع می‌تواند عاملی مؤثر برای نگهداری متخصصان در صنعت فضایی باشد. بهترین فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها می‌توانند جذب شرکت‌های دانش‌بنیان شوند، به شرطی که بازار مناسبی برای فعالیتشان فراهم شود و انگیزه کافی برای شروع کار و تولید خروجی وجود داشته باشد.
وظیفه ما این است که این بازار را تقویت کنیم، قراردادهای بیشتری منعقد کنیم و تا حد امکان منابع مالی بیشتری را به این حوزه تزریق کنیم. البته این تلاش‌ها باید با همکاری سایر بخش‌های حاکمیت و دولت همراه باشد تا این بازار به شکلی پایدار توسعه یابد. در این صورت، متخصصانی که از بهترین دانشگاه‌ها فارغ‌التحصیل می‌شوند، می‌توانند در صنعت فضایی جذب شوند. این روند علاوه بر ارتقای شخصی این افراد، به پیشرفت فناوری فضایی کشور نیز کمک می‌کند.
در مورد نیروهای متخصصی که در بخش‌های دولتی فعالیت دارند نیز حاکمیت باید نگاه ویژه‌ای وجود داشته باشد. بخش عمده‌ای از این موضوع خارج از اختیارات ماست، اما ضروری است که نیروی متخصص نخبه، چه در صنعت فضایی و چه در سایر صنایع، مورد حمایت قرار گیرد. این حمایت باید در جنبه‌های مختلفی مانند ارتقای حقوق و دستمزد، فراهم کردن امکانات بهتر و ایجاد انگیزه برای ادامه فعالیت صورت گیرد.
اساتید برجسته و ماهری در دانشگاه‌ها داریم که ممکن است به دلایل مختلف دانشگاه را ترک کنند. همین مسئله در صنایع مختلف، از جمله صنعت فضایی نیز وجود دارد. دولت و نهادهای ذی‌ربط در حال پیگیری برنامه‌های مختلفی در این زمینه هستند، اما واقعیت این است که رشد بازار صنعت فضایی، تأثیرگذارترین عامل در نگهداشت نیروی انسانی است.
در سراسر دنیا، کشش بخش خصوصی و توانایی جذب نیروی انسانی آن از بخش‌های دولتی بالاتر است. سیاست‌ها عموماً بر تقویت بازار متصل به بخش خصوصی متمرکزند، چرا که این بازار بهترین متخصصان را جذب و نگه می‌دارد. برخلاف دولت، بخش خصوصی کمتر محدود به قوانین و مقررات دست‌وپاگیر است و همین امر جذابیت آن را برای متخصصان بیشتر می‌کند.
متخصصانی که احساس کنند خروجی کارشان مستقیم به اقتصاد و معیشت آنها بازمی‌گردد، احتمال ماندگاری بیشتری دارند. این یک قاعده کلی است که نه تنها در ایران، بلکه در تمام دنیا صدق می‌کند