بزرگنمايي:

ایران پرسمان - ایران /متن پیش رو در ایران منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
رضا عدالتی پور| تنش‌های آبی بین ایران و افغانستان، با آبگیری سد «پاشدان» روی رودخانه مرزی هریرود وارد مرحله جدیدی شده است. این تنش در موضع دو روز پیش اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران بازتاب پیدا کرد. چنانکه او در هشداری شدید اللحن بر «ضرورت رعایت موازین حقوق بین‌الملل در رابطه با رودخانه‌های مرزی بین ایران و افغانستان» تأکید و اعلام کرد که تهران اعتراض شدید خود را نسبت به تحدید نامتناسب آب‌های ورودی به ایران یا منحرف کردن مسیر طبیعی رودخانه‌هایی که منشأ و منبع آبادانی و شکل‌دهی به مختصات طبیعی زیست‌محیطی هر دو سوی مرزهای مشترک بوده‌اند، ابلاغ کرده است. این تأکید تهران ذیل موافقتنامه‌های دوجانبه، اصول قابل اعمال حقوق بین‌الملل معاهداتی و عرفی و حقوق طبیعی مردمان پایین‌دست رودخانه‌های مشترک و نیز اصل حسن همجواری در بهره‌برداری منصفانه دو ملت از منابع آبی حاصل از رودخانه‌هایی که طی قرون و اعصار متمادی به اقتضای جغرافیای طبیعی منطقه، از افغانستان به سمت ایران سرازیر بوده‌اند، مطرح شده است و از کابل خواسته است در استمرار جریان آب از رودخانه‌های مرزی که از سمت افغانستان به ایران جاریست، همکاری کرده و موانع ایجادشده را مرتفع کنند.
موضع انتقادی صریح وزارت امور خارجه در رابطه با آبگیری سد «پاشدان» در حالی است که «مجیب‌الرحمن عمر آخوندزاده»، مشاور آب وزارت انرژی و آب حکومت سرپرست طالبان 3 روز قبل و در جریان افتتاح سد «شاه و عروس» در کابل درباره مشکلات ناشی از آبگیری سد پاشدان برای ایران و ترکمنستان گفته بود «حکومت طالبان در مدیریت آب‌ به دنبال تضییع حقوق همسایگان و ایجاد مشکل برای آنها نیست و مدیریت آب را صرفاً به منظور تأمین حقوق مردم خود انجام می‌دهد.»
تنش‌های تاریخی
آبگیری سد پاشدان در حالی به جدیدترین موضوع مورد اختلاف ایران و افغانستان تبدیل شده است که پیشینه تاریخی تنش‌های آبی بین ایران و افغانستان را می‌توان در اواخر قرن نوزدهم، ردیابی کرد. در سال 1872، رأی داوری گلدسمید، رودخانه هیرمند را به عنوان مرز بین‌المللی ایران و افغانستان تعیین کرد و سهم مساوی از آب‌های آن را به هر دو کشور اختصاص داد. سه دهه بعد از آن، اختلافات بیشتر بر سر تخصیص آب منجر به دخالت کمیسیون مک ماهون بین سال‌های 1903 و 1905 شد، که در پی رسیدگی مجدد به مسائل مرزی و آب‌های مشترک بود. با این حال، هر دو کشور یافته‌های کمیسیون را رد کردند که منجر به ادامه اصطکاک بر سر مدیریت منابع شد. این وضعیت در سال 1973 با معاهده آب رودخانه هیرمند که درخصوص ایجاد چهارچوبی برای اشتراک آب رودخانه طراحی شده بود، رسمیت یافت. با این حال تحت تأثیر تحولات سیاسی و تنش‌های منطقه‌ای موضوع حقابه رودخانه‌های مرزی بین ایران و افغانستان همواره محل اختلاف بوده است. این اختلافات تاریخی متأثر از خشکسالی‌های مکرر، بویژه از سال 1999 تا 2009، تشدید شد.
همین امر هم سبب شده طی دو دهه گذشته موضوع سدسازی در افغانستان و به عبارتی مدیریت آب در بالادست توسط دولت جمهوری اسلامی افغانستان و حکومت طالبان در دوره جدید با جدیت دنبال شود.
در این راستا طی یک دهه گذشته کار ساخت و آبگیری سد کمال خان روی رودخانه هیرمند که عملیات عمرانی آن در دهه 40 شمسی آغاز شده بوده به پایان رسید و در همین دوره و در سال 1395 بهره‌برداری از سد سلما به عنوان اولین سازه احداث شده روی هریرود پرده از تصمیم کابل برای مدیریت منابع آبی در بخش‌های غربی این کشور برداشت و اکنون با آبگیری سد پاشدان این اختلافات وارد فصل تازه‌ای شده است.
ملاحظه جدی ایران
به گفته مقامات حکومت طالبان، سد پاشدان که ساخت آن از سال 1390 (2011) در استان هرات آغاز شده است؛ در حوضه مرزی و مشترک هریرود با هدف تأمین آب برای کشاورزی و تولید برق طراحی شده است. در همین ارتباط یک منبع آگاه دیپلماتیک در گفت‌و‌گو با روزنامه ایران در این باره گفت: این سد که قرار بود در حکومت قبلی افغانستان و طی 3 سال احداث شود اما ساخت آن بیش از 10 سال به طول انجامید، بیش از 40 میلیون مترمکعب آب را ذخیره و 2 مگاوات برق تولید خواهد کرد. این منبع آگاه با اشاره به اینکه مسأله ایران با افغانستان بحث دخالت در امور داخلی این کشور و ورود به موضوع سد‌سازی نیست، گفت: تأکید و ملاحظه جدی ایران استفاده برابر و عادلانه از حقابه‌ رودهای مرزی در تمام مناطق کشور است و از آنجا که هریرود آب بیش از 3 میلیون نفر ساکن شهر مشهد و استان خراسان رضوی را تأمین می‌کند این انتظار از حکومت طالبان می‌رود که قواعد حقوق بین‌المللی را در رابطه با موضوع آب و بهره‌مندی همه طرف‌ها از منابع طبیعی مشترک محترم بشمارد؛ موضوعی که عیسی بزرگ‌زاده سخنگوی صنعت آب کشور نیز به آن اشاره کرد و ساخت و آبگیری سد پاشدان در حوضه مرزی و مشترک هریرود را باعث کاهش جریان طبیعی رودخانه مرزی هریرود و بروز خسارت‌های اجتماعی و زیست‌محیطی در مناطق پایین‌دست بویژه ایجاد آسیب جدی در تأمین آب شرب شهر مقدس مشهد دانست. این امر در رابطه با احداث سد کجکی روی رودخانه هیرمند و تأثیر آن بر اقلیم سیستان و بلوچستان که منجر به خشک شدن تالاب هامون و تشدید مخاطرات ناشی از بادهای 120 روزه بر مناطقی از ایران، پاکستان و حتی افغانستان شده، مشهود است.
ابزار جلب نظر مردم افغانستان
سیاست‌ آب در افغانستان همواره تبلوری از تلاقی حیاتی مدیریت محیط زیست، تعاملات و تحولات منطقه‌ای و مطالبات اجتماعی بوده است. به عبارت دیگر موضوع مدیریت آب در این کشور با توجه به جایگاه زراعت به عنوان منبع اصلی اقتصاد این کشور در دهه‌های متمادی، یکی از ابزارهای حکومت در جلب نظر مردم این کشور بوده است و طبیعتاً طالبان نیز در سومین سال حکومت خود به دنبال این است که با بهره‌برداری از این سد کارآمدی خود را نشان دهد. در عین حال و علیرغم مواضع مقامات طالبان مبنی بر داخلی بودن موضوع سدسازی در این کشور این موضوع نباید دور از ذهن باشد که بازی با کارت امنیت آبی طی سال‌های گذشته به یکی مهم‌ترین برنامه‌های کشورهای عمدتاً در بالادست رودخانه‌ها تبدیل شده است. مثال‌های متعددی از این امر در تنش آبی بین اتیوپی و مصر در مورد سد النهضه روی رود نیل و تأثیر سد‌سازی ترکیه روی دجله و فرات برای زیست بوم سوریه و عراق می‌توان برشمرد. در همین راستا افغانستان نیز با مشارکت کشورهایی مثل چین، ترکیه، جمهوری آذربایجان و حتی قطر برنامه ساخت بیش از 40 سد را روی رودخانه‌های خود و 5 رودخانه بین‌المللی و مرزی که در بالادست آن قرار دارد در دستور کار دارد تا از این طریق همسایگان شرقی و غربی را تحت تأثیر قرار دهد.
حقوق بین‌الملل و رودخانه‌های بین‌المللی
یکی از استنادات حقوقی ایران در اعتراض به آنچه در ماجرای سد «پاشدان» روی رودخانه مرزی هریرود در حال رخ دادن است، کنوانسیون 1997 است که در سال 2014 لازم الاجرا شده است. این توافقنامه «استفاده عادلانه و معقول» را برای کشورهای بالادست و پایین دستی که یک رودخانه بین‌المللی مشترک دارند، الزامی کرده و دیوان دائمی دادگستری بین‌المللی را نهاد ضمانت بخش تخلف از حقوق قانونی دولت‌ها در مسیرهای آبی مشترک به رسمیت شناخته است.
در چنین چهارچوبی از آنجا که ایران و افغانستان در ارتباط با مدیریت رودخانه هریرود هیچ موافقتنامه دوجانبه یا چندجانبه‌ای ندارند پایبندی به چهارچوب‌های حقوق بین‌المللی و مذاکرات دیپلماتیک دو و سه جانبه با مشارکت ترکمنستان به عنوان یکی دیگر از کشورهای ذینفع از هریرود کارآمدترین راهکاری است که منافع سه کشور را تأمین خواهد کرد.